گوناهای سه گانه‌ی طبیعت (ساتوا، راجاس و تاماس)

به قلم تیموتی بِرگین، 12سپتامبر 2019
در فلسفه‌ی یوگا، تمام ذراتِ کیهان از گوهرمایه‌ای که پِراکریتی (در سانسکریت پرا به معنی اولیه، آغاز یا پیشین می‌باشد و کریتی به معنای آفرینش است) خوانده می‌شود، سرچشمه می‌گیرند. از این پراکریتیِ اثیری، سه گونا(یا صفات انرژی)ی اصلی، هستی می‌یابند که وجوهِ اساسیِ تمامیِ طبیعت (یعنی انرژی، ماده و هُشیاری) را تشکیل می‌دهند. این سه گونا شامل تاماس (نمادِ تیرگی و آشفتگی)، راجاس (نمادِ شور و تکاپو) و ساتوا (نمادِ بودن و  هستندگی و همآهنگی) می‌باشند.
آگاهی و مدیریت کردنِ این سه گونا، ابزارِ قدرتمندی برای کاهشِ فشار روانی و افزایش آرامش خاطر می‌باشد و فرد را به سوی وارستگی هدایت می کند.

گونا چیست؟

گونا واژه‌ای به زبانِ سانسکریت است که «کیفیت، خاصیت، صفت و رغبت» برگردان می‌شود. در مکاتب یوگا یا آیوروِردا، گونا، تاتوا یا عنصری از واقعیت می‌باشد که می‌تواند حالاتِ انرژِتیک (مربوط به انرژی)، عاطفی و روان شناختیِ ما را دستخوشِ تاثیر قرار دهد. گوناهای سه گانه به عنوانِ مولفه‌ای بنیادین از فلسفه‌ی سامکیها ( یکی از شش مکتب‌ فلسفی هندو است.) مطرح شدند اما در حال حاضر به منزله مفهومی اساسی در اکثرِ مکاتبِ فلسفه‌ هندی قلمداد می‌شوند. گوناهای سه گانه، کیفیاتی همواره در معرض تغییر و تاثیر گذار بر یکدیگر، به حالتی بازیگوشانه که از آن تحت عنوانِ مایا یا وهم یاد می‌شود، توصیف شده‌اند. الگوهای فعل و انفعال گوناها بر یکدیگر می‌توانند صفاتِ بنیادینِ هر چیز یا هر کس را تعریف کنند، و این الگوها قادرند تا حد زیادی بر مسیر و پیشروی حیات اثرگذار باشند. برای اهالی یوگا، آگاهی از گوناها، جی پی اسی مهیا می‌کند که به ما امکان می‌بخشد تا انتخاب‌هایی در راستای توازن، آرامش و هم آهنگی، هم در زندگی تمرینیِ یوگا (آسانا) و هم خارج از آن داشته باشیم. پروراندنِ قابلیتِ تشخیص و درک ماهیتِ گوناها، ما را به سوی حقیقتِ کیهانیِ وحدتِ وجود سوق می‌دهد.

گوناهای سه گانه: تاماس، راجاس و ساتوا

هر سه گونا همواره در تمامی موجودات و اشیاء پیرامون ما حاضر می‌باشند، اما هر کدام به میزان متفاوتی. ما انسان‌ها از قابلیت منحصر به فردِ تغییر سطحِ هشیارانه‌ی میزان گوناها در ذهن و تن خویش برخورداریم. گوناهای درونِ خود را نمی‌توان از هم جدا یا حذف کرد اما می توان به صورت هشیارانه طوری رفتار نمود تا آن‌ها را به افزایش یا کاهش سوق داد. ما قادریم یک گونا را به طریقِ برهمکنش با اشیاء خارجی یا متاثر شدن از آن‌ها، کار کردن بر روی سبک زندگی و اندیشه ها کاهش و یا افزایش دهیم.

گرایش های سه گونا

تاماس نمودِ تیرگی، سکون و مادیت (جنبه‌ی مادی) است. تاماس خود را از طریق جهالت نمایان می‌سازد و انسانها را به فریب از دریافتنِ حقایقِ روحانی (معنوی) خویش غافل می سازد. صفات تاماسی دیگر شاملِ تنبلی، انزجار، دلبستگی، افسردگی، درماندگی، تردید، معصیت، سرافکندگی، ملالت، اعتیاد، آزردگی، حزن آلودگی، بی حسی، سردرگمی، نومیدی، وابستگی و جهالت می‌باشند.
راجاس نمودِ انرژی، کُنِش، دگرگونی و جنبش است. ماهیتِ راجاس در جَذبه (جاذبه یا جذابیت)، اشتیاق و دلبستگی است و راجاس، فرد را، به شدت در قیدِ ثمره‌ی کار خویش می نهد. صفاتِ راجاسیِ دیگر شاملِ خشم، شعف، اضطراب، وحشت، رنجش، دلواپسی، بی‌قراری، فشار روانی، رشادت، نشخوار ذهنی ، عزم و اراده و آشفتگی می‌باشند.
ساتوا نمودِ هم آهنگی، توازن، لذت و فهم و خرد است. ساتوا، گونایی است که مورد مطالبه‌ی اهالی یوگا قرار دارد چرا که از راجاس و تاماس کاسته و رستگاری را امکان می‌بخشد. سایر صفات ساتوایی شاملِ شادکامی، حس خوشبختی، آرامش، عافیت، آزادی، مهر، شفقت، ثباتِ هیجانی (شکیبایی)، همدلی ، صمیمیت، توجه (تمرکز)، خودلگامی، خوشنودی، اعتماد، حس رضایت، متانت، سعادتمندی، گُشاده رویی، حق شناسی، بی باکی و از خودگذشتگی می‌‌باشند.

کار کردن با گوناها

سرشتِ روان شناختیِ ذهن بسیار ناپایدار بوده و بین گوناهای مختلف به سرعت در حال افت و خیز است. گونای مسلط ترِ ذهن، نقش خود را در قالبِ لنزی ایفا می‌کند که ادراک و دیدگاهِ ما نسبت به دنیای پیرامون را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بر این اساس، اگر ذهن در اختیار راجاس باشد، آنگاه رویدادهای جهانی را آشفته، گیج کننده و طاقت فرسا تجربه خواهد کرد و از این پس نیز گرایش شدیدی به ادامه‌ی واکنش به رویدادها به طریقه‌ی راجاسی خواهد داشت.
بنابراین برای پیشروی در مسیر یوگایی، فرد می‌بایست خود مشاهده گری و درایَتِ کافی برای شاهد بودنِ فعالیت‌های گوناها و در عین حال واکنش نشان ندادن به آن ها را تمرین نماید.
ما همچنین می‌بایست از قوای درونی و اراده بسنده برای سوق دادنِ اندیشه‌ها و اعمال خود به دور از تسلطِ راجاسی و تاماسی و به سمت و سوی تعادل و مقصود ساتوایی، برخوردار باشیم.
برای کاهش تاماس می بایست از خوراک تاماسیک، پرخوابی، پرخوری، سُستی و رخوت، انفعال و موقعیت‌های وحشت زا اجتناب نمود. غذاهای تاماسی شامل خوراک حاوی گوشت های سنگین و غذاهایی که فاسد شده، فرآوری، فرا فرآوری یا غنی شده به صورت شیمیایی گردیده، می‌شود.
برای کاهش راجاس می بایست از غذاهای راجاسی، تمرینِ بیش از اندازه، کارِ مفرط، موسیقی بلند، اندیشیدنِ بی رویه و استفاده‌ی مفرط از اجناس مادی اجتناب نمود. خوراک راجاسی شاملِ خوراک سرخ شده، خوراک پر ادویه و محرک‌ها  می‌گردد.
برای افزایش ساتوا می بایست هم راجاس و هم تاماس را کاهش داد، خوراکِ ساتوایی میل کرد و از فعالیت ها و محیط هایی که لذت و افکارِ مثبت ایجاد می‌کنند، بهره‌مند شد. خوراکِ ساتوایی شاملِ غذاهای سبوس دار، حبوبات و میوه های تازه و سبزیجاتی که بالای خاک می رویند، می گردد.
تمامیِ تمریناتِ یوگایی برای ایجادِ ساتوا در ذهن و تن توسعه یافته‌اند. به همین خاطر، تمرین یوگا و اتخاذ سبک زندگی یوگایی به حصولِ ساتوا کمک شایانی می‌نماید.
تمامیِ گوناها دلبستگی ایجاد می‌کنند و در نتیجه نفس را در قید ضمیر (ایگو) قرار می‌دهند. «وقتی فرد ورای سه گونایی که در بدن شکل می‌گیرد، به پا خیزد؛ آن فرد از تولد، کهنسالی، بیماری و مرگ، رها خواهد بود و به خودشناسی (رستگاری یا وارستگی) نائل می آید» (باگواد گیتا 14.20). با این که مقصود یک یوگی حصولِ ساتوا می‌باشد، هدف غایی وی، گام گذاشتن به فراسوی شناخت اشتباهِ خویشتن با گوناها و انفصال از هم صفات خوب و هم بد، و هم مثبت و منفیِ کلِ هستی است.
مترجم: حمیدرضا مختارزاده